در ترمینولوژی حقوق، متهم چنین تعریف شده است: «کسی که اتهامی متوجه او کنند قبل از اثبات آن در مراجع صالحه و صدور حکم» با توجه به این تعریف، متهم شخصی است که به عنوان فاعل جرم به دادگاه معرفی و نسبت به وی تفهیم اتهام صورت گرفته است. بنابراین چون هنوز بزه انتسابی به وی ثابت نشده محکوم به ارتکاب جرم محسوب نمیشود و نمی توان او را مجرم دانست. پس از صدور حکم قطعی در مورد اتهام و احراز بزه او را مجرم گویند.

همچنین متهم با مظنون نیز متفاوت است. همانطور که گفته شد متهم به شخصی اطلاق می شود که با توجه به دلایلی بر توجه اتهام نسبت به وی تفهیم اتهام شده است. اما مظنون کسی است که ظن ارتکاب جرم توسط وی وجود دارد، ولی هنوز نسبت به وی تفهیم اتهام نشده است، یعنی دلایل کافی برای تفهیم اتهام وجود ندارد.

هكذا متهم در لغت عرب بر وزن محترم از ماده وهم است. طریحی در تعریف وهم میگوید : «وهم عبارت است از سهو و آن چه که در خاطر و خیال واقع می شود.» در تعریف دیگر از ماده وهم آمده است: «تصور و تخیل چیزی در ذهن خواه آن چیز در عالم خارج داشته و خواه نداشته باشد.» در مورد معنای لغوی متهم آمده است: «متهم مأخوذ از لفظ تهمه، کسی که مورد اتهام واقع شده، می باشد.»

متهم در زبان فارسی به معنای «به بدی شناخته شده و مورد تهمت قرار گرفته شده» معنا شده است. در یک نگاه کلی و جامعه شناسی می توان گفت: «متهم کسی است که گمان میرود هنجارهای اجتماعی را زیر پا گذاشته و به حقوق دیگران تعرض کرده است، اعم از این که حق شخص خاصی را نادیده گرفته یا این که حقوق عموم جامعه را پایمال کرده باشد. یعنی گمان میرود از ناحیه وی جرمی واقع شده است، ولی هنوز این ادعا ثابت نشده است و ممکن است بی گناهی او احراز شود (فخارطوسی، ۱۳۹۴، ص۵۳).»

کلمه اتهام که مصدر باب افتعال است نیز در لغت به معنای بدگمانی در مورد شخص یا گروهی است (الحمیری، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص ۷۳۱۵) اما باید به این نکته توجه کرد که هر اتهامی مبتنی بر ایراد تهمت به شخص یا گروه مزبور است، بدین معنا که ابتدا کسی مبادرت به ایراد تهمت به معنای نسبت دادن ارتکاب جرم می کند و بر اساس آن شخص یا گروه مزبور در وضعیت اتهام قرار می گیرد.

جرم در لغت به معنی گناه، تعدی، خطا و عصیان بیان می‌شود. مطابق ماده ۲ قانون مجازات اسلامی، این عمل مجرمانه شامل هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل است که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد. یعنی عمل مجرمانه، علاوه‌ بر انجام کار، ترک فعل را هم شامل می‌شود. به ‌این ‌ترتیب اگر پرستاری که وظیفه نگهداری کودک یا سالمندی را بر عهده گرفته، وظیفه خود را ترک کند و این ترک فعل او منجر به مرگ یا آسیب به طفل یا سالمند شود، مستحق مجازات خواهد بود زیرا مطابق قانون، در مواردی، ترک فعل هم موجب تحقق عمل مجرمانه می‌شود. انجام عمل مجرمانه شامل اعمالی مانند سرقت، کلاهبرداری ضرب ‌و جرح، توهین و مواردی مانند این‌ها خواهد بود. یعنی فرد با انجام فعل یا رفتار ممنوع، موجب تحقق عمل مجرمانه می‌شود. در صورت ارتکاب هر کدام از این جرائم، مرتکب به مجازات قانونی محکوم خواهد شد.

جمع آوری و نگارش بختیار سیدنظامی (کارشناس رسمی دادگستری و دانش آموخته حقوق)

ویرایش نوید دولت آبادی فراهانی (کارشناس رسمی دادگستری رشته راه و ساختمان)