یکی از واژه هایی که همیشه در مورد انسان های خودساخته و آزاده بکار برده می شود همین صفت «مروّت» است. این کلمه ـ که از ریشه «مرء» گرفته شده است که به معنای «مرد» است ـ معادل مردی و مردانگی است و مراد از آن، شخصیت انسانی و انسانیت است. در حقیقت، مروت صفتی است نفسانی که انسان را به کسب اخلاق پسندیده و ترک اخلاق فاسد و پست، وادار می کند. معادلهایی که برای این واژه نقل شده است، بسیار است. از آن جمله جوانمردی، بزرگواری، انصاف، عیّاری، رجولیت و فتوت است.
مروت تعریف شده است به تخلق به اخلاق و رفتارهایی که مناسب احوال انسان (با توجه به زمان و مکان) است. مروت یعنی اینکه انسان کارهایی که مناسبت یا مناسب شأن او نیست، انجام ندهد (شهید ثانی، ۱۰۳/۳؛ فیض کاشانی، ۲۰/۱). گرچــه فقهای عظام به ذکر مثالهایی از جمله خوردن غذا در بازار، پوشیدن لباس سرباز توسط فقیه و ... به عنوان اعمال خلاف مروت پرداخته اند (شهید ثانی ۱۰۴/۳؛ فیض کاشانی، ۲۰/۱) باید دانست مصداقهای مروت دقیقاً امری عرفی بوده و با توجه به زمان، مکان و شخص تفاوت می کند. یعنی چه بسا رفتار شخصی در یک محیط مخالف مروت باشد و در محیط دیگر خلاف مروت نباشد.
مروّت يعنى كمال انسانيت كه گاه به جوان‌مردى نيز تعبير مى‌شود. روش و رفتار جوان‌مردانه؛ يعنى انجام كارهايى كه زينت و كمال يك انسان فرهيخته باشد. بنا بر اين هر گونه عملى كه از نظر عرف جامعه دينى، عيب و نقص باشد، خلاف مروت و جوان‌مردى است؛ حتى اگر آن عمل، عمل مباح باشد.
برخى از فقها معتقدند يكى از مؤلفه‌هاى عدالت، مروّت است؛ يعنى امام جماعت نبايد مرتكب كارى شود كه از نظر عرف جامعه عملى ناپسند و زشت تلقى مى‌شود. برخى از فقها مروت را به معناى دورى از كارهاى پست و بى‌ارزش مى‌دانند كه در شأن افراد فرهيخته و دانشمند نيست؛ مانند مسخره كردن افراد يا غذا خوردن در خيابان و يا حتى پوشيدن لباسى كه در شأن آنها نباشد.
فقها معمولاً اين مسئله را در ضمن تعريف عدالت مطرح مى‌كنند. برخى از فقها معتقدند يكى از مؤلفه‌هاى عدالت مروّت است;
معتقدان به لزوم قید مروت در تعریف عدالت به دو دلیل تمسک می کنند: یکی روایت معروف در این زمینه که در آن روایت امام معصوم (ع) فرموده است: شخص عادل، ساتر و پوشاننده تمام عیوبش می باشد. معتقدان چنین استدلال می کننـد کـه پوشاندن عیب، شامل عیوب شرعی و عیوب عرفی می شود که پوشاندن عيوب عرفی، همان مروت است. دلیل دیگر تمسک به آن بخشی از روایت فوق است که نشانه عدالت را عفت شکم و غریزه جنسی و حفظ دست و زبان از انجام کارهای حرام می داند. با این توجیه که اینکه منشأ گناهند و اموری که منافی عفت باشند، منشأ این امور ناپسند و گناه می شوند. همچنین حسن شهرت و تقيـد بـه فـرائض هـم از دیگر نشانه های عدالت بر شمرده شده است. این روایت در وسائل الشيعة، ۲۸۸/۱۸ آمده است.
انجام اعمال منافی مروت یا به خاطر فساد عقل است یا نقصان عقل و یا ناشی از کم توجهی و قلت مبالات و کم حیائی است و در هر صورت از گفته چنین فردی برای انسان، اطمینان حاصل نمی شود (فیض کاشانی، ۲۱/۱).
مروت را به معناى رفتار اجتماعى برحسب موازين عرفى مى‌دانند. به همين دليل مروت به حسب افراد مختلف است. هر چه دانش و مسئوليت يك فرد بالاتر باشد، مواظبت رفتارى وى نيز بايد بيشتر باشد. براى يك فرد غذا خوردن هنگام راه رفتن در خيابان خلاف مروت نيست؛ اما براى يك فقیه يا قاضى خلاف مروت است. مصاديق مروت در زمان‌ها و مكان‌هاى مختلف نيز تغيير مى‌كند. زيرا موازين عرفى از يك زمان تا زمان ديگر و از يك مكان تا مكان ديگر متفاوت است.
گاهی در روایات، خوش‌خلقی را یکی از مولفه‌های مروت ذکر فرموده‌اند و در روایات بسیار دیگر، مولفه‌های مروت را هم از مولفه‌های خوش خلقی بیان نموده‌اند. بنابراین این دو با هم ارتباطی وثیق دارند.
افراط و زیاده روی در شوخی از مصادیق خلاف مروت شمرده شده است.
پی نوشت
- ارکان مروّت
با توجه به مطالب و احادیث و نقل چند نمونه، به این نتیجه می رسیم که مروّت، عبارت است از: انسانیت و تخلّق به جمیع صفات پسندیده و دوری از تمامی صفات زشت. این مطلب را می توان به صورت یک فرمول، بیان نمود که:
ارکان مروت، سه چیز است:
١-زندگی کردن با خود به عقل
٢-ارتباط با خلق به صبر
٣-ارتباط با حق به نیاز (مناجات)
نشانه ارتباط و زندگی با خود بر مدار عقل سه چیز است:
١-قدر خود دانستن
٢-اندازه کار خود دیدن
٣-در خیر خویش کوشیدن
و نشانه ارتباط و زندگی کردن با خلق به صبر، سه چیز است:
١-به اندازه قدرتشان از ایشان انتظار داشتن
٢-عذرهای ایشان را پذیرفتن
٣-از قدرت خویش به ایشان دادن
و نشانه زندگانی با حق به نیاز سه چیز است:
١-بر هر چه به تو رسد، شکر کنی
٢-هر کاری که برای حق کنی، عذرخواهی
٣-کار حق بر کار خود، ارجح بدانی
جمع آوری و نگارش بختیار سیدنظامی (کارشناس رسمی دادگستری و دانش آموخته حقوق)
ویرایش نوید دولت آبادی فراهانی (کارشناس رسمی دادگستری رشته راه و ساختمان)
