با توجه به این امر که در علم حقوق و به اصطلاح سبک حقوقی برخلاف سبک ادبیات و مانند آن اصطلاحات حقوقی تفنن پذیر نیستند و از جنبه فنی برخوردارند و به کار بردن درست آن ها جزئی از ضروریات مباحث حقوقی است؛ لذا لازم است تعریف معامله؛ با دقت حقوقی ارائه گردد.
«معامله» کلمه ای است که در قوانین و نوشته های حقوق دانان ما به عنوان واژه مترادف «عقد» و «قرارداد» به کار رفته است؛ لیکن برخی از حقوق دانان بین عقد و قرارداد تمایز قائل اند؛ مبنی بر این که در بسیاری از موارد، کلمه «عقد» فقط در عقود معیّن استعمال می شود و حال آن که «قرارداد» به کلیه عقود - معیّنه و غیرمعیّنه- گفته می شود.
البته قسمت دوم از کتاب دوم جلد اول قانون مدنی (عقود و معاملات و الزامات؛ مواد ۱۸۳ به بعد قانون مدنی) و تمام موادی که درباره عقد و حاوی قواعد عمومی قراردادهاست، با اين تعبیر مخالف است. بنابراین، عقد و قرارداد دو کلمه مترادف اند و معامله نیز واژه ای است که مرادف «عقد» محسوب می شود. هم چنین در ماده ۱۷۴ ق.م. («عقود» و «معاملات» به اقسام ذیل منقسم می شوند ...) در عبارت ماده بالا کلمه «معاملات» که عطف بر کلمه «عقود» شده، عطف بیان است و مراد از «عقود»، «معاملات» است.
در فقه و اصول «معامله» در برابر «عبادت» است. عبادت عملی است که محتاج به قصد قربت است؛ در نتیجه «معامله» عملی خواهد بود که موقوف به قصد قربت نباشد. معامله به این معنا شامل «عقود، ایقاعات و ضمانات» نیز می شود که در اینصورت معامله در فقه معنایی وسیع تر از معامله در اصطلاح حقوقی پیدا می کند.
در اصطلاح حقوقی معامله با عقد فرقی ندارد، اگرچه در بسیاری از موارد کلمه معامله در عقودی که از ناحیه هریک از طرفین عقد نسبت به طرف دیگر تعهد و یا تملیک شده باشد، استعمال میشود. برخی از حقوق دانان معتقدند که معامله با عقد مترادف است. با اين تفاوت که چهره و رنگ اقتصادی دارد و به همین دلیل اصطلاح معامله به عقود مالی و معوض اختصاص یافته است. بعضی دیگر برآنند که معامله در معنای اخص به هر نوع رابطه حقوقی که موضوعش امور مالی باشده اطلاق می شود.در این معنا نکاح معامله نخواهد بود.
جمع آوری و نگارش بختیار سیدنظامی (کارشناس رسمی دادگستری و دانش آموخته حقوق)
ویرایش نوید دولت آبادی فراهانی (کارشناس رسمی دادگستری)
