بر خلاف آنچه از ظاهر عبارت بند ١ ماده ١٩٠ قانون مدنی بر می آید قصد و رضا دو ماهیت مستقل اند و وجود و عدم هر کدام در عقد تأثیری متفاوت با دیگری دارد. رضا که شوق به ایجاد وضع جدید است شرط نفوذ عقد، و قصد که عبارت است از ایجاد وضع جدید در عالم تصور، شرط صحت آن است.
بر خلاف قصد که وجود آن حین انعقاد عقد ضروری است و فقدان آن مانع تحقق عقد و الحاق بعدی آن ممتنع می باشد. رضا بعد از انعقاد عقد هم ممکن است به عقد ملحق شود و موجب نفوذ آن گردد. رضای لاحق به اعتقاد اکثر فقها و حقوقدانان کاشف از جریان عقد از زمان انعقاد است. فقدان رضا گاه به علت عدم توجه است و زمانی ناشی از نقص اهلیت یا اکراه موارد فقدان قصد همه حالاتی است که در آنها وجود ذهنی وضع جدید تحقق پیدا نکرده است؛ حالاتی چون خواب، بی هوشی، مستی و موارد عدم انطباق قصد طرفین عقد بر یکدیگر که در حکم فقدان قصد است.
مراحل پیدایش رضا و قصد
مرحله خطور
نقش بستن صور اشیاء و امور در ذهن را خطور نامیده اند. خطور اتفاقی است که صورت میپذیرد ممکن است ارادی یا غیر ارادی باشد و انسان در وقوع یا عدم آن اختیاری نداشته باشد.
مرحله سنجش
این مرحله اختیاری است پس از خطور یعنی بعد از پیدایش صورت مسأله در ذهن ممکن است شی مخطور مورد توجه واقع نشود و از ذهن برود و فراموش گردد و نیز ممکن است ذهن به سنجش و ارزیابی آن بپردازد و به نتیجه ای مثبت یا منفی منتهی شود.
مرحله تصمیم
نتیجه به دست آمده اگر مطلوب باشد انسان به این نتیجه و تحقق عملی آن متمایل میگردد. همین تمایل با شوق ایجاد وضعیت جدید و بطور کلی تصمیم یا تمایل به ایجاد یک امر را رضا نامیده اند. اصولاً تقدم شوق ایجاد یک امر بر قصد که ایجاد آن است میتواند حاکی از مستقل و در طول هم بودن دو ماهیت رضا و قصد باشد.
مرحله اجرا
اگر اجرای شوق مزبور در نظر باشد، منطقاً باید اعمال مقدماتی لازم برای چگونگی تحقق ،نتیجه کیفیات آن و نفس تحقق در عالم تصور ایجاد شود. همین تصور، قصد نام دارد و عقد چنان که گذشت از تطابق قصدها به وجود می آید، بنابراین: اولاً ایجاد تصوری شیء، قصد نام دارد باید دانست که هرگاه انشای قصد مورد نظر باشد از آن به اراده درونی و اراده حقیقی نیز تعبیر می شود (امامی ۱۸۰/۱؛ کاتوزیان، حقوق مدنی، ۲۷۱/۱؛ شهیدی، ۱۳۶-۱۳۷). ثانیاً: چون تصور یا قصد مذکور درونی و معنوی است تا اعلام نشود مکتوم می ماند به همین علت برای آگاهی از آن نیاز به کاشف است این کاشف اراده انشائی یا اراده خارجی نامیده میشود و میتواند ایجاب یا قبول یا ... باشد. اگر اراده انشائی یا خارجی وجود پیدا نکند اراده حقیقی مکتوم میماند و اگر ارادۀ حقیقی که همان قصد متکی به رضا است وجود نداشته باشد اراده انشائی بی محتوی و همچون پوسته ای بی مغز خواهد بود.
مطالعه مقاله قصد و رضا و تاثیر آن دو در تحقق عقد در قسمت دانلود پیشنهاد می شود.
پی نوشت
ماده ۱۹۰ قانون مدنی برای صحت هر معامله شرایط ذیل اساسی است: ۱) قصد طرفین و رضای آنها ۲) اهلیت طرفین ۳) موضوع معین که مورد معامله باشد ۴) مشروعیت جهت معامله
جمع آوری و نگارش بختیار سیدنظامی (کارشناس رسمی دادگستری و دانش آموخته حقوق)
ویرایش نوید دولت آبادی فراهانی (کارشناس رسمی دادگستری)