وقایع حقوقی

وقایع حقوقی، از اصطلاحات علم حقوق بوده و به معنای تعهداتی است که منشا آنها خارج از اراده فرد است؛ به عبارت دیگر واقعه حقوقی تعهدی است که به فرد نسبت داده می‌شود در حالی که این موضوع ممکن از خارج اراده فرد باشد. وقایع حقوقی دو قسم هستند:

۱. وقایعی که بدون اراده شخص ایجاد می‌شوند، مثل تولد و مرگ،

۲. وقایعی که ایجاد آن‌ها به اراده اشخاص است: مثل غصب و اتلاف مال غیر.

تعریف

وقایع حقوقی، وقایعی مستقل از اراده و قصد آدمی هستند؛ مثل اتلاف مال غیر، نسب و.... این رویدادها آثاری حقوقی دارند که نتیجۀ ارادۀ شخص نیست و به حکم قانون به وجود می‌آید. اعم از این‌که ایجاد خود واقعه و حادثه، ارادی باشد، مثل غصب و اتلاف مال غیر، یا طبیعی مثل مرگ و تولد شخص.

وقایع حقوقی دو قسم هستند:
وقایع بدون اراده شخص

وقایعی که بدون اراده شخص ایجاد می‌شوند، طبیعی هستند، مثل تولد و مرگ.
١ - تولد
اصولاً وجود شخص طبیعی، از لحاظ حقوقی، با تولد آغاز می‌شود، و از این تاریخ هست که انسان طرف حق قرار می‌گیرد، و از حقوق برخوردار می‌گردد، تولد را با توجه به اینکه در ارادۀ شخص متولد شده نیست، جزء وقایعی به شمار می‌آورند که در آن، ایجاد اثر حقوقی، منوط به اراده کسی نیست، بلکه قانون است که اثراتی برای تولد بار می‌کند، و آن را دارای ماهیت حقوق کرده مقرراتی را برای آن وضع می‌کند. تولد وقتی موجب اثر حقوقی است که جنین، زنده متولد شود، در غیر این‌صورت نمی‌تواند، دارنده حق و تکلیف باشد و جنین قبل از تولد نیز می‌تواند دارای حق باشد ولی مشروط است به زنده به دنیا آمدن و پس از زنده متولد شدن است که قانون اثراتی همچون تابعیت را بر آن بار کرده است.
٢- مرگ
انسان با مرگ، شخصیت خود را از نظر حقوقی از دست می‌دهد و دیگر نمی‌تواند مثل شخص زنده صاحب حق و تکلیف باشد، اگر چه کالبد و جسم بی‌جان انسان شایسته احترام است و نبش قبر از نظر شرع و قانون جرم است.
- انواع
الف) موت حقیقی: شخص پس از پایان عمر خود و یا از کار افتادن کامل سلول‌های مغزی خود از بین می‌رود. ب) موت فرضی: در موردی که شخص مدتی طولانی ناپدید بوده و زنده بودنش مشکوک باشد. موت فرضی مربوط به غایب مفقودالاثر است.
- آثار حقوقی مرگ
آثار حقوقی مترتب بر موت که قانون‌گذار آن را بدون توجه به اراده شخصی، بار می‌کند عبارتند از: ۱) تعیین ورثه: کسانی که بین آنها و شخص فوت شده توراث باشد، می‌توانند از وی ارث ببرند.  ۲)تعیین زمان انتقال قهری اموال و دارائی به ورثه و موصی له.

۳) حالّ شدن دیون و بدهی‌های متوفی

۴) تعیین ابتدای عدّه زوجه و همسر متوفی

وقایع به اراده اشخاص

وقایعی که ایجاد آن‌ها به اراده اشخاص است: مثل غصب و اتلاف مال غیر؛

١- غصب
استیلای بر آن‌چه حق شخص دیگری است به اجبار و زور (عدوانی)، که ارادی بوده دارای اثراتی است که قانون بر آن بار کرده مثل برگرداندن شیء مغصوبه.

٢ - اتلاف مال غیر
هر کس مال دیگری را تلف کند، ضامن آن است، اعم از اینکه از روی عمد باشد یا بدون عمد، قانونگذار اثر ضمان را بر آن بار کرده است بدون اینکه ارادۀ شخص تلف کننده را لحاظ نماید، همانطور که در ماده ۳۲۸ قانون مدنی آمده است.

(صفائی، سید حسین، اشخاص و محجورین، ص۳۴۰، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۵، چاپ اول.
کاتوزیان، ناصر، اعمال حقوقی، ص۶، تهران، ‌شرکت سهامی انتشار، ۱۳۷۹، چاپ هشتم.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مسبوط در حقوق قرآن، ج۵، ماده وقایع خارجی، گنج دانش، ۱۳۷۸، چاپ اول.)

اثر حقوقی
رویدادهای دارای اثر حقوقی، در زندگی اجتماعی اشخاص، نقش بسیار مهمی را ایفا می‌نمایند. این رویدادها به دو گروه «وقایع حقوقی» و «اعمال حقوقی» تقسیم می‌گردند.
«وقایع حقوقی» ممکن است ارادی باشند؛ همچون غصب و یا طبیعی باشند مانند تولد و مرگ.
اثر حقوقی یک «واقعه حقوقی» به حکم قانون تعیین می‌گردد و اراده شخص در تعیین آن نقشی ندارد. لیکن «اعمال حقوقی» با اراده شخص و به منظور ایجاد اثر حقوقی خاصی که مورد تایید قانونگذار است، شکل می‌گیرند؛ مانند؛ عقود و ایقاعات.
برای شکل گیری عقد و قرارداد، وجود حداقل دو اراده ضروری است و اثر حقوقی مطلوب آن، محصول تراضی طرفین است. عقد و قرارداد با یک اراده و انشاء شکل نمی‌گیرد و محقق نمی‌گردد. لیکن، شکل‌گیری و تحقق عمل حقوقی «ایقاع» تنها وابسته به یک اراده است. اين عمل حقوقی با اراده یک طرف و قصد انشاء و رضای او منشأ اثر حقوقی خواهد شد. بدون اینکه تأثیر قصد و رضای یک‌طرفه یادشده ضرری برای دیگری داشته باشد مگر در موارد مصرح قانونی مانند طلاق.
«ایقاع» نهاد حقوقی مستقل و متفاوت با «عقد یک ‌طرفه» است. در «عقد یک ‌طرفه» طرف مقابل وجود دارد اما الزام و التزامی در این عمل حقوقی برای طرف مقابل «عقد یک‌ طرفه» وجود ندارد. لیکن در «ایقاع» الزاماً وجود طرف مقابل ضروری نیست.

جمع آوری و نگارش بختیار سیدنظامی (کارشناس رسمی دادگستری و دانش آموخته حقوق)

ویرایش نوید دولت آبادی فراهانی (کارشناس رسمی دادگستری)