مدتی است مباحث مختلفی در گروه های کارشناسی در خصوص ماهیت ضرر، خسارت، چگونگی محاسبه خسارات مطرح است.
تعیین خسارات وارده به ساختمانی که در ساختمان مجاور آن الزامات آیین نامه ٢٨٠٠ زلزله در خصوص درز انقطاع رعایت نشده، خسارت بودن یا نبودن اجرت المثل، امکان دریافت خسارت تاخیر تادیه بابت اجرت المثل و ده ها نمونه دیگر مواردی هستند که به بحث ضرر و خسارت مرتبط هستند. گاه عدم نهادینه شدن مفاهیم پایه حقوقی در میان کارشناسان موجب تشتت نظر و عدم وحدت نظر شده است.
تعریف واژه های خسارت و ضرر
ارباب لغت خسارت را به معنی: ضدربح، ضرركردن، زیان مندی، ضرر و زیان آورده اند. لیكن در معنی اصطلاحی این كلمه به دو مفهوم به كار رفته است:
▪️خسارت به معنی زیان وارد شده (ضرر)
▪️خسارت به معنی جبران ضرر وارده
علاوه بر خواص (حقوق دانان) كه واژه خسارت را به معنی اصطلاحی آن مورد استفاده قرار داده اند، در عرف نیز این كلمه به دو معنای «خسارت زدن» و «خسارت پرداختن» مورد استفاده واقع شده است.[محمد معین ، فرهنگ معین، نشر جلدی ، واژه خسارت]
در فقه ضرر در معنای ذیل به كار رفته است:
▪️ صدمه جانی زدن به خود و دیگری، اعم از ضرب و جرح یا قتل
▪️ تجاوز به حیثیت دیگران و لطمه زدن به حیثیت خود
▪️ تعرض به ناموس دیگران
▪️ اتلاف و ناقص كردن اموال خود ودیگران و تجاوز به مال غیر مانند غصب، خیانت در امانت و اختلاس .
▪️ ممانعت از وجود پیدا كردن نفعی كه مقتضی وجود آن حاصل شده است یا عدم النفع مانند كندن درختان میوه ای كه شكوفه دارند. همین داشتن شكوفه مقتضی میوه دادن است و میوه منفعت درخت. در صدق ضرر بر عدم النفع اتفاق نظر وجود ندارد.[دكتر محمد جعفر جعفری لنگرودی ، ترمینولوژی حقوق ، ص ۴۱۵]
همچنین ضرر به معنای نقص بر مال دیگری و یا صدمه به جان كسی یا رهن در عرض دیگری وارد كردن است به شخصی كه مقتضی قریب آن محقق شده باشد. ضرر اگر در برابر« ضرار» استعمال شود غیر ارادی است. پس در لاضرر و لاضرار تكراری صورت نگرفته است. مثال مانند كسی است كه درختان میوه ده را از جا بكند یا اجیری زیاده بر اندازه سم پاشی كند و مانع میوه دادن یا كاهش میوه درخت شود.[دکتر لنگرودی، همان منبع]
اختلاف نظر بین اهل لغت به علت استعمالات مختلف كلمه ضرر امری طبیعی است ولی در مجموع می توان گفت: درمورد نفس و مال كلمه ضرر استعمال می شود اما در مورد فقد احترام و تجلیل و آبرو كلمه ضرر كمتر استعمال می شود. مثلاَ گفته می شود« فلان شخص در آن معامله ضرر كرد یا دارویی كه مصرف كرد مضر بود یا برایش ضرر داشت.» ولی اگر كسی از دیگری هتك آبرویی بكند اصطلاحاَ گفته نمی شود كه به او ضرر زده است.[دكتر محقق داماد،قواعد فقه ،جلد اول،]
به گونه ای كه ملاحظه گردید و با عنایت به مصادیق ذكر شده «ضرر» در فقه هم شامل «ضرر مادی» و هم شامل «ضرر معنوی» می گردد. برخی دیگر از نویسندگان برای ضرر معنا و مفهوم عرفی قائلند و هر گونه تعریفی را در جهت فهم معنای عرفی آن معرفی نموده اند. به قول ایشان رجوع به كتب لغت برای فهم معنای ضرر لازم نیست. بعلاوه مراجعه به آنها نشان میدهد كه آنان نیز سعی كرده اند معانی عرفی ضرر را بیان كنند و به نظر می رسد، ساده ترین تعریف چنین باشد:
از دست دادن هر یك از مواهب زندگی، جان، مال،حیثیت و هر چیز دیگری كه بشر می تواند از آن بهره مند گردد.[دكتر محقق داماد،قواعد فقه ،جلد اول، ص١۴٣]
صاحب اثر ترمینولوژی حقوق مسبوط در تعریف خسارت دو معنای عمده برای آن قایل است. خسارت به دو معنا است:۱. زیانی است كه كسی به مال دیگری برساند. ۲.« تاوان» یعنی مالی كه فاعل زیان مالی به غیر باید بابت جبران به او بدهد. [دكتر محمّد جعفر جعفری لنگرودی، حقوق تعهدات ، جلد اول، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم]
همچنین ایشان در كتاب«ترمینولوژی » خود پیرامون واژه مزبور آورده است خسارت (مدنی – فقه ):
الف- مالی كه باید از طرف كسی كه باعث ایراد ضرر مالی به دیگری شده به متضرر داده شود.
ب- زیان وارد شده را هم خسارت می گویند.
نویسندگان حقوق مدنی نیز با بهره گیری از معانی لغوی، اصطلاحی و عرفی ضرر گفته اند: هر جا كه نقصی دراموال ایجاد شود و یا منفعت مسلمی از دست برود و یا به سلامت و حیثیت و عواطف شخصی لطمه ای وارد آید می گویند ضرری به بار آمده است. كاستن از دارایی شخص و پیشگیری از فزونی آن به هر عنوان كه باشد اضرار به اوست.[دكتر ناصركاتوزیان، الزامهای خارج از قرارداد، ضمان قهری، جلد اول، مسئولیت مدنی و جلد دوم غصب و استیفاء زمستان ۱۳۷۴، چاپ اول انتشارات دانشگاه تهران ،ص ۲۱۹] جامعیت و گستردگی این تعریف هم شامل خسارات عدم النفع و هم شامل زیانهای معنوی می شود.
بی تردید یكی از عناصر مسئولیت و سنگ اول بنای آن« ضرر یا خسارت» می باشد. لفظ خسارت را قانون تعریف نمی كند، لكن مصادیق مختلف آن را تحت این عنوان و یا به اسامی دیگراز قبیل ضررو زیان نام می برند. از قبیل خسارت دادرسی، خسارات تاخیر تادیه، خسارات حاصل از عدم انجام تعهد، خسارات تاخیر در انجام تعهد و یا عدم تسلیم محكوم به [رجوع شود به مواد ۷۱۷ الی ۷۲۸ قانون ، آ. د. م. سابق و ماده ۵۱۵ قانون آیین دادرسی مدنی جدید] و همچنین، قانونگذار تعریف دقیقی از ضرر و زیان مادی و معنوی ارایه ننموده است. لكن در قانون مسئولیت مدنی مصوب ۱۳۳۹، قانون آیین دادرسی كیفری به مصادیقی از آن اشاره نموده است.
▪️واژه خسارت در حقوق مدنی به دو معنی عمده استعمال شده است:
قانونگذار، گاه آن را به معنی « ضرر» استعمال نموده [دكتر صفائی ، عدم اجرای تعهد و آثار آن ، جلد دوم ، تعهدات و قراردادها ، نشریه موسسه عالی حسابداری ، سال ۱۳۵۱] كه در این استعمال هیچگونه تفاوتی میان «خسارت» و «ضرر» وجود ندارد و در برخی كاربردها از لفظ زیان، صدمه و لطمه نیز استفاده شده است كه دو مورد اخیر بیشتر ناظر است به صدمه و لطمه زیانهای به جسم و جان شخص و شخصیت او (معنوی) و گاهی نیز خسارت به معنی چیزی است كه برای جبران ضرر پرداخت می شود. (یا همان تاوان و غرامت در معنی عرفی به كار می برند.) [دكتر سید حسن امامی ، حقو ق مدنی جلد ۱، خرداد ماه ۱۳۷۵، ناشر: كتاب فروشی اسلامیه]
قانونگذار هنگامی كه از خسارات حاصله از عدم اجرای تعهدات یا جبران خسارات سخن می گوید، خسارت را به معنای اول به كار برده و هنگامی كه از تادیه خسارات بحث می كند( مواد ۲۲۷ و ۲۲۹ قانون مدنی) معنای دوم را اراده كرده است.[صفایی، همان منبع] همچنین در ماده ۲۲۶ قانون مدنی در مورد ایفاء تعهد از طرف یكی از متعاملین، طرف دیگر می تواند ادعای خسارت نماید. مگر ........ كه در اینجا خسارت به معنی چیزی است كه در مقام جبران ضرر داده می شود. یعنی همان غرامت یا تاوان. [امامی، همان منبع] آنچه كه مسلم است خسارات حاصله از عدم انجام تعهد یا تاخیر در انجام تعهد بر طبق قاعده عقلی «لا ضرر» باید جبران شود.[همان منبع] در تعریف دیگر صدق مفهوم خسارات مستلزم تجاوز به مال غیر (مستقیم یا غیر مستقیم) می باشد. در این صورت قصد تخلف از یكی از مقررات جاری كشور شرط تحقق خسارت است. مثل اینكه كسی قراردادی منعقد كند و در انجام تعهد خود تاخیر ورزد. این شرط از مواد ۷۲۰ و ۷۲۱ قانون آیین دادرسی مدنی سابق فهمیده می شود و فهم عرف هم آن را تایید می كند. خسارت به این معنا، خسارت حقیقی است.[دكتر محمّد جعفر جعفری لنگرودی، حقوق تعهدات ، جلد اول، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم ،ص ۲۶۱]
در تعریف دیگر مفهوم خاص ضرر و خسارت عبارتست از تفاوت بین دارایی كنونی زیاندیده و دارایی او به فرض عدم وقوع عمل زیان آور. به همین دلیل خسارت را نفع مالی و یا به اختصار نفع زیان دیده نامیده اند و عمدتاً تقلیل دارایی كه خسارت را تشكیل میدهد یا به شكل تلف و یا نقص مال، فوت منفعت می باشد كه فقها آن را عدم النفع می نامند.
برخلاف حالت اول در حالت دوم دارایی زیان دیده بعد از وقوع عمل زیان آور مانند قبل از آن است. معهذا از اوضاع و احوال چنین بر می آید كه حادثه زیان آور مانع افزایش دارایی زیان دیده شده است. خسارت و یا ضرر مادی را می توان به صورت دیگری نیز معرفی نمود. مثلاً با توجه به اینكه دارایی شخص زیان دیده جمع جبری ارقام مثبت و ارقام منفی آن است، خسارت یا از تقلیل ارزش و یا از تلف یكی از ارقام مثبت و یا از افزایش ارقام منفی دارایی (یعنی دیون) نتیجه میشود [دكتر ناصركاتوزیان، الزامهای خارج از قرارداد ،ضمان قهری ، جلد اول ، مسئولیت مدنی و جلد دوم غصب و استیفاء زمستان ۱۳۷۴، چاپ اول انتشارات دانشگاه تهران ،ص ۱۶۴ - ۱۶۳]
در تعریف دیگر از واژه ضرر یا خسارت از آن به نفع منفی و نفع مثبت یاد شده است. نفع منفی همان «ازبین رفتن مال» می باشد و نفع مثبت «عدم النفع» است. مهم ترین عناصر نفع منفی عبارتند از:
- مخارج انعقاد معامله از قبیل حق التحریر و تعمیر و مخارج سند رسمی در دفتر اسناد رسمی
- مخارجی كه طرف معامله برای اجرای قرارداد و قبول انجام تعهد متقبل شده مانند هزینه های حمل، انبارداری، بیمه و ...
- خسارت طرف معامله ناشی از اجرا یا تمهید مقدمات اجرا می باشد. مثلاً متعهدله در اجرای تعهد خود كالا را ارسال داشته و كالا به هنگام حمل آسیب دیده است.
- خسارت طرف معامله از اینكه به اعتماد وقوع معامله فرصت انجام معامله دیگری را از دست داده است.[دكتر امیری قائم مقامی]
جمع بندی
من حیث المجموع و با عنایت به تعاریف به عمل آمده به نظر می رسد «ضرر» یا «خسارت» واجد یك مفهوم عرفی است و كمتر واژه یا اصطلاحی را می توان پیدا نمود كه در مقام توصیف واضح تر از آن باشد. لذا در تشخیص مصادیق نیز باید به عرف مراجعه كرد و دید كه آیا عرف در خصوص آن مورد را ضرر می شمارد یا خیر؟
بطور مثال عرف جوامع پیشرفته امروزی دیگر هیچگونه تردیدی در خصوص ضرر دانستن حبس انسان صنعتگر یا كارگر یا تاجر به خود راه نمی دهد و جبران آن را لازمه اجرای قاعده لاضرر می داند. معهذا عرف در قضاوت خود به سیر عادی و طبیعی و متعارف امور بی اعتنا نمی ماند و از ملاك های نوعی در تشخیص مصادیق ضرر استفاده می كند. به نقل از پایان نامه کارشناسی ارشد تحت عنوان «تعاریف خسارت در حقوق ایران ، کنوانسیون و انگلستان.
گردآورنده و تنظیم بختیار سید نظامی (کارشناس رسمی دادگستری و دانش آموخته حقوق)
ویرایش نوید دولت آبادی فراهانی (کارشناس رسمی دادگستری)
پی نوشت
تفاوت اساسی ضرر و خسارت
خسارت از بین رفتن نفع است در حالی که ضرر از بین بردن آن است. بنابراین ضرر وصفی مورد استفاده برای ضرر زننده و خسارت وصفی مورد استفاده برای متضرر خواهد بود.
ضرر و خسارت در قانون
در همین راستا نیز قانونگذار در قانون مسئولیت مدنی و در ماده ١ آن، این دو واژه را به صورت مجزا به کار برده است بدین نحو که: « ماده ١- هر کس بدون مجوز قانونی عمداً یا در نتیجه بی‌احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر که به موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده لطمه‌ای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود می‌باشد.»
برای مطالعه بیشتر به مقاله جبران ضرر با توجه به قانون و فقه در قسمت دانلودها مراجعه فرمایید.
